Κορνήλιος Καστοριάδης : ένας σύγχρονος Προμηθέας

Απόσπασμα απο εργασία μου στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης για τον Κορνήλιο Καστοριάδη.

• 

Η κοινωνική και οικονομική κρίση που διανύουμε σήμερα φέρνει στο προσκήνιο θέματα αμφισβήτησης και επαναπροσδιορισμού της ίδιας της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας εξαιτίας και της διαφθοράς που την κατατρύχει . Οι ανάγκες για την αντιμετώπιση της ανθρωπιστικής κρίσης, της φτώχειας και της διόγκωσης των ανισοτήτων είναι σημαντικό να καλυφθούν. Η δημοκρατία δεν μπορεί να υπάρχει ανάμεσα σε τεράστιες ανισότητες και κοινωνικούς αποκλεισμούς διότι έτσι αυτοαναιρείται.

Ο Καστοριάδης αποδεικνύει ότι τα σημερινά πολιτεύματα δεν είναι δημοκρατικά αλλά ολιγαρχικά. Η εξουσία ασκείται και οι αποφάσεις παίρνονται από μια ολιγαρχία οικονομική και πολιτική. Φορείς αυτής της εξουσίας είναι τα πολιτικά κόμματα, η καθολική ψηφοφορία και η αντιπροσώπευση, τα οποία στερούν από τους ανθρώπους το δικαίωμα να αποφασίζουν οι ίδιοι για τις υποθέσεις τους.  Για αυτό αποκαλεί τα δυτικά αντιπροσωπευτικά πολιτεύματα << φιλελεύθερες ολιγαρχίες>>.

Οι θεσμοί αλληλεγγύης και το συλλογικό πρόταγμα που τίθενται στην πολιτική  υπαγορεύουν την ανάγκη για συμμετοχική δημοκρατία. Κάθε τετραετία γίνονται εκλογές σε όλη τη χώρα. Στις εκλογές αυτές συμμετέχουν όσα κόμματα υπάρχουν σε αυτή τη χώρα. Το κόμμα που θα πάρει την πλειοψηφία λαμβάνει την εξουσία της χώρα για τέσσερα χρόνια. Ο λαός δε συμμετέχει άμεσα στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας αλλά έμμεσα με τους αντιπροσώπους του. Το αντίθετο συνέβαινε στην αρχαία Ελλάδα όπου η συμμετοχή στα κοινά της πολιτείας – κράτους γινόταν αυτοπροσώπως από κάθε πολίτη. Η συμμετοχική δημοκρατία είναι ρεαλιστική για να εφαρμοστεί στις μέρες μας, βοηθούμενη και από την ανάπτυξη της οριζόντιας επικοινωνίας των πολιτών μέσω του διαδικτύου. Άρα, μπορούμε να μιλήσουμε για την παράδοση της αρχαιοελληνικής αθηναϊκής δημοκρατίας και να προσαρμόσουμε καλές πρακτικές αυτής στις μέρες μας, όπως μπορούμε και να μιλήσουμε και για τις καλές πρακτικές της συμμετοχικής δημοκρατίας που αναπτύσσονται ήδη στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στην πολιτική και στη δημοκρατία έχουν άποψη και δικαίωμα να  αποφασίζουν όλοι.

Προφανώς, την κατασκευή του Παρθενώνα την ανέλαβαν ειδικοί και εξέχουσες προσωπικότητες με επικεφαλής τον Ικτίνο και τον Καλλικράτη, αλλά την απόφαση για να κατασκευαστεί η Ακρόπολη την έλαβε η Εκκλησία του Δήμου, με εισήγηση βέβαια κάποιας εξέχουσας πολιτικής προσωπικότητας όπως ήταν ο Περικλής. Αλλά θα ήταν αδιανόητο να υπάρξουν τέτοιες αποφάσεις χωρίς την αθηναϊκή δημοκρατία και την Εκκλησία του Δήμου, όπως θα ήταν αδιανόητο να υπάρξουν απλοί πολίτες φιλόσοφοι όπως ο Σωκράτης, χωρίς τους θεσμούς της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας. Για αυτό ο Κορνήλιος Καστοριάδης επισημαίνει τη σημασία της στοχαστικότητας και της φιλοσοφίας στη δημοκρατία.

Εργαλείο που θα μας βοηθήσει στην έρευνα και στη διεξαγωγή συμπερασμάτων είναι η αρχαιοελληνική παράδοση της δημοκρατίας, όχι για να την εφαρμόσουμε ίδια και απαράλλακτη στο σήμερα , αλλά να την αξιοποιήσουμε ως «σπέρμα ιδεών» και διαδικασιών όπως λέει ο Κορνήλιος Καστοριάδης.

Από τα γραπτά του καταλαβαίνουμε ότι ήταν υπέρμαχος της αρχαίας Ελληνικής Δημοκρατίας και συγκεκριμένα της Αθηναϊκής. Στην αρχαία Ελλάδα υπήρχε η άμεση δημοκρατία. Η πολιτική εξουσία την εποχή εκείνη ασκούνταν από όλους τους Αθηναίους πολίτες. Η συμμετοχή των πολιτών στις αποφάσεις της συνέλευσης ήταν καθολική. Οι αποφάσεις παίρνονταν κατόπιν σύγκλησης της συνέλευσης όλων των πολιτών, όπου με ανάταση του χεριού και μετά από αγόρευση του καθενός, εφόσον το ήθελε , γινόταν η ψηφοφορία. Η εκλογή των αρχόντων που θα διοικούσαν   και των δικαστών , καθώς επίσης και η ψήφιση των νόμων γινόταν από τις συνελεύσεις των πολιτών. Δικαίωμα όμως συμμετοχής είχαν μόνο οι Αθηναίοι πολίτες και όχι οι ξένοι που είχαν εγκατασταθεί στην πόλη της Αθήνας, αδιάφορα αν ήταν πλούσιοι ή φτωχοί. Δικαίωμα ψήφου δεν είχαν και οι δούλοι που υπήρχαν στην πόλη της Αθήνας.

Πιο συγκεκριμένα ο δούλος είναι ένα πρόσωπο που είναι στερημένο δικαιωμάτων και αποτελεί κτήμα του κυρίου του. Για τους δούλους μιλάει ο Καστοριάδης στο βιβλίο του <<Η Αρχαία Ελληνική δημοκρατία και η σημασία της για μας σήμερα>>: εξηγεί ότι δουλεία υπήρχε παντού αλλά αυτή  δε στάθηκε εμπόδιο για την ύπαρξη δημοκρατίας στην Αρχαία Ελλάδα. Και η δεύτερη άποψη που αναφέρει τους δούλους είναι σαν θεσμός που έβαζε περιορισμούς στο ποιος είναι πολίτης.

Μια κοινωνία για να αποκαλείται δημοκρατική σύμφωνα με τον Καστοριάδη οφείλει να αγωνίζεται για αυτή. Ο αγώνας για τη δημοκρατία μας λέει ο φιλόσοφος ότι είναι αγώνας για πραγματική και άμεση αυτοκυβέρνηση και αυτό σημαίνει ότι δε δέχεται κανένα εξωτερικό όριο. Συνεπώς η αληθινή αυτοκυβέρνηση σημαίνει και ρητή αυτοθέσμιση (είναι η διαδικασία που εκφράζεται σαν δραστηριότητα μεταβολής των βασικών καταστατικών , συνταγματικών νόμων και άλλων θεσμών σύμφωνα με τις ανάγκες και τις περιστάσεις) της κοινωνίας δηλαδή προϋποθέτει ότι αμφισβητούμε ότι έχουμε αμφισβητήσει την υπάρχουσα θέσμιση σε κάθε στιγμή. Ειδικότερα δημοκρατία είναι το πολιτικό σύστημα στο οποίο κυβερνάει ο λαός(δήμος = λαός, κρατώ= εξουσιάζω) από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα η έννοια της δημοκρατίας πέρασε πολλά στάδια και μορφές. Υπογραμμίζει πως το πρόταγμα της αυτονομίας δεν είναι πολιτική επιχείρηση σαν οποιαδήποτε άλλη και δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνο διαμέσου της αυτόνομης δραστηριότητας του κόσμου. Αυτή η αυτόνομη δραστηριότητα όμως λείπει από τη σημερινή πραγματικότητα. Οι φιλελεύθερες ολιγαρχίες , όπως ονομάζει τις σημερινές δημοκρατίες ο φιλόσοφος, συνεχίζουν να κυβερνούν τον κόσμο. Ο κόσμος δεν είναι αμέτοχος ,φέρει και αυτός μερίδιο ευθύνης  για την κοινωνική εξέλιξη. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης ως πολιτικός φιλόσοφος διέγνωσε αυτό το πολύπλοκο πρόβλημα πριν από χρόνια. Άρα υπήρξε για όλους μας ένας σύγχρονος Προμηθέας. Συνεπώς ο μόνος τρόπος για να αντιμετωπιστεί αυτή η επερχόμενη καταστροφή είναι η επιστράτευση της τεχνολογίας και των τεράστιων δυνατοτήτων της, η συμφιλίωση του λαού με την ιδέα της ανάγκης για αλλαγή των καταναλωτικών συνηθειών του και η εμπέδωση της οικολογικής συνείδησης. Εάν η άμεση δημοκρατία έχει σχέση με την ευδαιμονία των πολιτών δηλαδή την ποιοτική ζωή τους η οικολογική ισορροπία και η διάσωση του πλανήτη συνδέεται με την ίδια την επιβίωσή τους και πολύ γρήγορα θα είναι το πρώτο ζητούμενο διότι έχει αφηνιάσει ο καταναλωτισμός ακόμα και στις χώρες του τρίτου κόσμου με ανάλωση του ίδιου του πλανήτη.